معزالدوله خسروشاه

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 6 منبع : فرهنگ فارسی معین (جلد ششم)

(جل. 547 ه.ق/ 1152 م.) (ج. غزنوى، منسوب به غزنه: غزنى: غزنین) سلسله‏اى كه در ایران شرقى پس از سامانیان سلطنت كردند. دوره‏ى سلطنت این خاندان را به دو قسمت باید تقسیم كرد: الف- دوره‏ى اول- در دوره‏ى پادشاهى عبدالملك سامانى غلامى ترك بنام «الپتگین» (ه.م) به امارت طخارستان رسید و سپس در غزنین به حكومت پرداخت. پس از مرگ او پسرش اسحاق و بعد از او غلامش بلكاتگین به حكومت رسیدند، ولى مؤسس واقعى این خاندان سبكتگین (ه.م) غلام و داماد الپتگین است. وى در شهر غزنین حكومت و سلسله‏اى ایجاد كرد كه به مناسبت پایتخت سلسله در این شهر، به غزنویان شهرت یافته. جانشین او محمود كه مردى دلیر و شجاع بود قلمرو خود را از مشرق و جنوب ایران بسط داده دولتى نیرومند بوجود آورد. وى بر امراى صفارى، سامانى، آل‏زیار و آل‏بویه غلبه كرد و چند بار به هند لشكر كشید و غنایم بسیار به پایتخت خویش آورد. پس از محمود محمد شاه شد و پس از اندك مدتى مسعود به سلطنت رسید. وى اگر چه دلیر بود اما شرابخوارگى و عیاشى و سوء تدبیر سلطنت او را از میان برد و مایه‏ى غلبه‏ى سلجوقیان بر ایران شد. دوره‏ى اول حكومت غزنویان با شكست مسعود از سلاجقه در نزدیك حصار دندانقان مرو (431 ه.ق) و قتل او به دست غلامانش به هنگام فرار از غزنین (432 ه.ق) به پایان مى‏رسد. ب- دوره‏ى دوم- پس از آخرین شكست سپاهیان غزنوى به سال 431، سلطان مسعود به سرعت به جانب غزنین عقب نشست و بعد از این شكست خراسان و خوارزم و گرگان و رى و اصفهان از چنگ غزنویان بیرون رفت. ولى چون به نزدیك رباط ماریكله رسید، غلامان و لشكریانش بر خزاین سلطان زدند و آن را غارت كردند و امیرمحمد را كه همراه سلطان آورده بودند به امارت برداشتند و مسعود را اسیر كردند و به قلعه‏ى كسرى بردند و بكشتند. امیر مودود پس از آگهى از واقعه‏ى مسعود به غزنین تاخت و با محمد و لشكریان عاصى جنگید و همه‏ى مخالفان پدر را از میان برد. بدین‏گونه دوره‏ى دوم حكومت غزنویان آغاز شد و از سال 432 تا 582 یا 583- یعنى 150 سال- ادامه یافت. در این دوره از مودود تا تاج‏الدوله خسروملك سیزده پادشاه بر جاى محمود غزنوى تكیه زدند. از دوره‏ى سلطنت مودود تا عهد پادشاهى ابراهیم بن مسعود مدتى میان سلجوقیان و غزنویان جنگ و ستیز ادامه داشت، تا سلطان ابراهیم و ملكشاه صلح كردند بر اینكه هیچ یك از جانبین قصد مملكت دیگرى نكند. شاهان غزنوى پس از شكست مسعود از سلجوقیان تنها به افغانستان و سیستان و ولایت سند اكتفا كردند. لیكن به تدریج دایره‏ى حكومت ایشان تنگتر شد، خاصه كه سلاطین غورى در این میان قوت مى‏گرفتند و قلمرو حكومتشان وسعت مى‏یافت، و حتى غزنین را نیز در اواخر عهد غزنویان- یعنى در پایان سلطنت خسروشاه بن بهرامشاه (555 -547 ه.ق) از دست آنان بیرون آوردند، و بنا به بعض اقوال پایتخت غزنویان بعد از این واقعه به لاهور انتقال یافت، تا آن شهر را نیز به سال 583 ه.ق غیاث‏الدین غورى تسخیر كرد و خسروملك آخرین پادشاه غزنوى را مقید و محبوس كرد و سپس او و همه‏ى شاهزادگان غزنوى را از میان برد.